تحریر الوسیلة (کتاب)کتاب تحریر الوسیلة یکی از آثار حضرت امام خمینی قدس سره الشریف (م ۱۳۶۸ ش) می باشد که به زبان عربی با محتوای فقهی فتوایی نگاشته شده است. فهرست مندرجات۲ - درباره مولف ۲.۱ - ولادت ۲.۲ - تحصیلات ۲.۳ - شخصیت علمی ۳ - محتوای کتاب ۴ - موضوعات تحریرالوسیله ۵ - رابطه تحریر با وسلیة النجاة ۵.۱ - حاشیه بودن تحریر به وسیله ۵.۲ - گستردگی تحریر ۵.۳ - تفاوت‌های تحریر با وسیله ۶ - مسائل مستحدثه تحریر ۶.۱ - برتری تحریر نسبت به وسیله ۷ - چاپ‌های تحریر ۸ - استفاده از تحریر به عنوان متمم قانون ۹ - شروح و ترجمه‌های تحریر ۱۰ - نسخه شناسی ۱۱ - وضعیت نشر ۱۲ - فهرست منابع ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - معرفی کتاباین کتاب فقهی - فتوایی است و در واقع تعلیقه ای است بر کتاب وسیلة النجاه، سید ابوالحسن موسوی اصفهانی. تحریرالوسیله یک دوره کامل فقه است که از کتاب طهارت شروع و به کتاب دیات پایان می یابد. این کتاب، درسی و مورد توجه فقهای فعلی است؛ به طوری که برخی از مجتهدان به جای کتاب عروة الوثقی، این کتاب را متن درسی خارج فقه قرار داده اند. از جمله شروح آن، تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، نوشته آیة الله فاضل لنکرانی است. ۲ - درباره مولف۲.۱ - ولادتحضرت آيت الله العظمى سيد روح الله مصطفوى خمينى فرزند سيد مصطفى، در ۲۰ جمادى الثانيۀ سال ۱۳۲۰ هجرى قمرى در شهر خمین به دنيا آمد. هنوز چهار ماه و ۲۲ روز از تولد او نگذشته بود كه پدرش شهيد شد و او از نعمت پدر محروم شد. در ۱۶ سالگى مادر و عمۀ خود را نيز از دست داد و غبار غم و اندوه بر چهرۀ او نقش بست، اما غم يتيمى نتوانست در روح استوار او خدشه‌اى ایجاد نمايد، چرا كه مردان بزرگ هميشه در سختى‌ها و مشكلات پرورش يافته‌اند. او با توکل بر خدا و اعتماد به نفس ، مسير زندگى خود را به سوى آينده‌اى درخشان ترسيم نمود. ۲.۲ - تحصيلاتسيد روح الله از همان كودكى تحصيلات خود را آغاز نمود و از زمانى كه طفلى خردسال بود شروع به فراگيرى علوم محمد و آل محمد صلوات الله عليهم نمود. در آغاز، معلمى به نام ميرزا محمود به خانه مى‌آمد و او را درس مى‌داد. پس از آن نزد معلم ديگرى به نام ملا ابو القاسم رفت. بعد از آن به مدرسه رفت تا از علوم جديد نيز بهره‌مند گردد. او مدتى نيز نزد برادر بزرگش آيت الله پسنديده به فراگيرى علوم اسلامى پرداخت. در سال ۱۳۳۹ هجرى در ۱۹ سالگى به اراك رفت تا از حوزۀ علميّۀ اراك كه در آن زمان زير نظر حضرت آیة الله حائری اداره مى‌شد بهره‌مند گردد. دروس سطح را نزد استاد خود سید علی یثربی کاشانی به پايان رساند و پس از آن به فراگيرى علم اجتهاد در درس خارج حضرت آية الله حائرى مشغول شد تا به درجۀ اجتهاد نائل آمد. حضرت امام خمينى در سال ۱۳۴۰ هجرى، در سن ۲۰ سالگى همراه استادش حضرت آية الله حائرى، مؤسّس حوزه علمیه قم به شهر قم هجرت كرد. ۲.۳ - شخصيت علمىدر سال ۱۳۵۵ كه حضرت آية الله حائرى وفات نمود، امام خمینی از چهره‌هاى سرشناس علمى حوزۀ علميّۀ قم به شمار مى‌آمد و در بسيارى از علوم عقلى و نقلى به مراتبى عالى رسيده بود و به دليل احاطۀ گستردۀ ايشان در علوم عقلى و تحقيقات فلسفى، استاد اول فلسفه در حوزۀ علميّۀ قم به شمار مى‌آمد و عهده‌دار پاسخ‌گويى به شبهات عقلى و ايراداتى كه منحرفان به اسلام وارد مى‌كردند بود. يكى از آن شبهات كتاب« اسرار هزار ساله» بود كه اشكالات فلسفى بر اسلام و تشيع ايراد كرده بود و حضرت امام كتاب« کشف الأسرار » را در پاسخ آن نگاشت. ۳ - محتوای کتاباین کتاب شامل : كتاب الاجتهاد - التقليد - الطهارة - الصلاة - الصوم - الزكاة - الخمس - الحج - الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر - الدفاع - المكاسب - البيع - الشفعة - الصلح - الإجارة - الجعالة - العارية - الوديعة - المضاربة - الشركة می باشد. ۴ - موضوعات تحریرالوسیلهتحریرالوسیله، جامعِ ابواب فقه به صورت غیراستدلالی است و اصطلاحات و نظریات دقیق فقهی در آن با عباراتی ساده بیان شده است. ۵ - رابطه تحریر با وسلیة النجاة۵.۱ - حاشیه بودن تحریر به وسیلهتحریرالوسیله حاشیه امام خمینی بر وسیلة النجاة تألیف سید ابوالحسن اصفهانی (متوفی ۱۳۶۵) است و وسیلة النجاة حاشیه اصفهانی بر ذخیرة الصالحین تألیف سید محمدکاظم طباطبایی یزدی (متوفی ۱۳۳۷) است. [۱]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۵، ص۸۵.
اصفهانی حواشی خود بر ذخیرة الصالحین را در متن آن وارد کرد و با افزودن مسائل بسیاری آن را وسیلة النجاة نامید. این کتاب اکثر ابواب فقهی و مسائل مبتلابه را با نظمی دقیق دربر دارد و در دو مجلد به چاپ رسیده است. [۲]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۵، ص۸۵.
[۳]
ناصرالدین انصاری، «تألیفات و تقریرات امام خمینی (ره)»، ج۱، ص۲۰۵، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۷۸).
امام خمینی که وسیلة النجاة را اثری مهم می‌دانست، [۴]
پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، ج۳، ص۲۰۹، به نقل از جعفر سبحانی، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش.
در دوران اقامت در قم بر آن حاشیه نگاشت. [۵]
پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، ج۱، ص۶، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش.
[۶]
پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، ج۱، ص۲۶۶، به نقل از محمدرضا توسلی، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش.
احترام نویسنده به مرجع وقت، حاج آقا حسین بروجردی (متوفی ۱۳۴۰ ش)، مانع از چاپ و انتشار این اثر شد، [۷]
پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، ج۳، ص۳۱۶، به نقل از حسن طاهری خرم آبادی، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش.
اما بعدها به طور جداگانه و چند بار نیز همراه با وسیلة النجاة به چاپ رسید. [۸]
ناصرالدین انصاری، «تألیفات و تقریرات امام خمینی (ره)»، ج۱، ص۲۰۲، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۷۸).
تبعید امام خمینی به شهر بورسای ترکیه در ۱۳۴۳ ش فرصتی فراهم آورد تا نویسنده آن‌طور که خود می‌گوید [۹]
پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، ج۱، ص۶، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش.
از فراغتش در حدود یازده ماه اقامت اجباری در آن شهر برای وارد کردن حاشیه مذکور در متن وسیلة النجاة استفاده کند و آن را تحریرالوسیله بنامد.۵.۲ - گستردگی تحریربه نظر می‌رسد در آن زمان تحریرالوسیله مانند وسیلة النجاة به کتاب المیراث ختم می‌شده است. امام خمینی پس از تبعید از ترکیه به عراق و اقامت در نجف ، مسائل مربوط به حج ، نماز جمعه ، دفاع ، امر به معروف و نهی از منکر ، قضا ، شهادات ، قصاص و دیات و نیز بسیاری از مسائل مبتلابه را که در دوران اقامت در قم تدریس کرده بود، [۱۰]
پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، ج۴، ص۱۳۶، به نقل از محمدحسن مرتضوی لنگرودی، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش.
به تحریرالوسیله افزود. [۱۱]
پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، ج۱، ص۶۱، به نقل از احمد خمینی، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش.
[۱۲]
رضا استادی، کتابها و آثار علمی امام خمینی (ره)، ج۱، ص۶۰، حضور، ش ۱ (خرداد ۱۳۷۰).
۵.۳ - تفاوت‌های تحریر با وسیلهاین اثر، گذشته از مشتمل بودن بر نظریات امام خمینی، دو تفاوت کلی با وسیلة النجاة دارد. از یک‌سو برخی مسائل غیر مبتلابه آن حذف شده و از سوی دیگر مسائل مبتلابه زیادی بر آن افزوده شده است. سید ابوالحسن اصفهانی نیز مسائل مورد ابتلا را مطرح کرده بود، اما امام خمینی آن‌ها را بسط داد. [۱۳]
محمدهادی معرفت، مصاحبه با حضرت آیت اللّه محمدهادی معرفت، ج۱، ص۱۵۱، حوزه، سال ۶، ش ۲ (خرداد و تیر ۱۳۶۸).
در مجموع، اضافات تحریرالوسیله نزدیک به یک سوم کل کتاب را در بر می‌گیرد. [۱۴]
پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، ج۳، ص۲۰۹، به نقل از جعفر سبحانی، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش.
۶ - مسائل مستحدثه تحریرمسائل مستحدثه تحریرالوسیله شامل مباحث بیمه ، سفته ، سرقفلی ، عملیات بانکی ، بلیت بخت آزمایی ، تلقیح مصنوعی ، تشریح ، پیوند اعضا ، تغییر جنسیّت ، رادیو و تلویزیون و برخی مسائل متفرقه است که در آخر کتاب جای دارد. ۶.۱ - برتری تحریر نسبت به وسیلهنویسنده کوشیده است که با کم‌ترین تغییر، حاشیه‌اش را در متن وسیلة النجاة وارد کند، اما علاوه بر تغییرات محتوایی مذکور، در مواردی نحوه بیان مسائل و عناوین و ترتیب آن‌ها را نیز تغییر داده است؛ مثلاً نماز لیلة الدّفن را که در وسیلة النجاة در کتاب الصلوة مطرح شده، در تحریرالوسیله در باب دفن از کتاب الطهارة آورده و نیز سه مبحث ظِهار ، ایلاء و لِعان را که در وسیلة النجاة ذیل یک عنوان «القول فی الظهار و الایلاء و اللعان» آمده، در تحریرالوسیله به صورت سه کتاب آورده است. این تغییرات صوری و محتوایی که در سراسر تحریرالوسیله مشهود است، سبب برتری آن بر وسیلة النجاة شده است. [۱۵]
محمدهادی معرفت، مصاحبه با حضرت آیت اللّه محمدهادی معرفت، ج۱، ص۱۵۱، حوزه، سال ۶، ش ۲ (خرداد و تیر ۱۳۶۸).
[۱۶]
رضا استادی، کتابها و آثار علمی امام خمینی (ره)، ج۱، ص۶۰، حضور، ش ۱ (خرداد ۱۳۷۰).
۷ - چاپ‌های تحریرعواملی چون شهرت فقهی و ظلم‌ستیزی نویسنده، جامعیت کتاب و روانی متن آن و پاسخ‌گویی به مسائل مورد نیاز موجب شد که مقلدان عرب زبان چاپ و تکثیر تحریرالوسیله را درخواست کنند. در پاسخ به این تقاضا، به دستور نویسنده، کتاب تلخیص شد و با عنوان زبدة الاحکام در دسترس عموم قرار گرفت. [۱۷]
رضا استادی، کتابها و آثار علمی امام خمینی (ره)، ج۱، ص۶۰، حضور، ش ۱ (خرداد ۱۳۷۰).
[۱۸]
پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، ج۴، ص۳۷ـ ۳۸، به نقل از عباسعلی عمید زنجانی، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش.
پس از چندی نیز همه تحریرالوسیله برای اولین بار در نجف چاپ شد، [۱۹]
پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، ج۳، ص۱۶۶، به نقل از حمید روحانی، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش.
ولی به کار بردن لقب « زعیم حوزه‌های علمیه » در پشت جلد آن، موجب شد که نویسنده با انتشار آن مخالفت کند تا این‌که این لقب را برداشتند و او با توزیع کتاب موافقت کرد. [۲۰]
پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، ج۳، ص۱۶۶، به نقل از حمید روحانی، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش.
[۲۱]
پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، ج۴، ص۹۵، به نقل از محمدحسن قدیری، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش.
ممانعت حکومت پهلوی از انتشار آثار امام خمینی موجب شد که تحریرالوسیله بارها در ایران با عناوینی چون کتاب الفقه و وسیلة النجاة چاپ و توزیع شود. [۲۲]
پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، ج۱، ص۶۱، به نقل از احمد خمینی، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش.
۸ - استفاده از تحریر به عنوان متمم قانونپس از پیروزی انقلاب اسلامی ، قضات دادگستری برای رفع خلا قانونی از تحریرالوسیله به عنوان متمم قانون استفاده می‌کردند که با قانونی شدن استفاده از آرای مشهور فقها (اصل ۱۶۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ) و توسعه نِطاق مرجعیت امام خمینی و انطباق اکثر آرای او با آرای مشهور فقها، این کتاب در دادگاه‌ها و محافل علمی مورد توجه و مراجعه بیش‌تر قرار گرفت. ۹ - شروح و ترجمه‌های تحریرتحریرالوسیله چندین ترجمه و شرح دارد که مهم‌ترین آن‌ها بدین قرار است ترجمه فارسی محمدباقر موسوی همدانی در چهار جلد، ترجمه فارسی علی اسلامی و قاضی زاده زیر نظر محمد مؤمن قمی و حسن طاهری خرم آبادی در چهار جلد و ترجمه فارسی بخش‌هایی از تحریرالوسیله به قلم عبدالکریم بی آزار شیرازی با اضافات در چهار جلد؛ [۲۳]
ناصرالدین انصاری، «تألیفات و تقریرات امام خمینی (ره)»، ج۱، ص۲۰۵ـ۲۰۶، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۷۸).
[۲۴]
رضا استادی، کتابها و آثار علمی امام خمینی (ره)، ج۱، ص۶۱، حضور، ش ۱ (خرداد ۱۳۷۰).
[۲۵]
روح اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تحریرالوسیله، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۶]
پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، ج۴، ص۷۰، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش.
بخشی از این شرح نیز در دوره تبعید وی نوشته شده است؛ [۲۷]
رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تحریرالوسیله، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
شرح سید مصطفی خمینی به نام مستند تحریرالوسیله در دو جلد؛ شرح احمد مطهری ساوجی به نام مستند تحریرالوسیله در شش جلد [۲۸]
ناصرالدین انصاری، «تألیفات و تقریرات امام خمینی (ره)»، ج۱، ص۲۰۶، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۷۸).
و شرح‌هایی از فقها و مراجع دیگر چون حاج شیخ یوسف صانعی، محمد مؤمن قمی، محمد حسن احمدی فقیه یزدی، احمد سبط الشیخ انصاری، علی اکبر سیفی مازندرانی، عبدالنبی نمازی و زین العابدین احمدی زنجانی. [۲۹]
ناصرالدین انصاری، «تألیفات و تقریرات امام خمینی (ره)»، ج۱، ص۲۰۶ـ۲۰۷، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۷۸).
عالمانی چون مکارم شیرازی، فاضل لنکرانی، نوری همدانی، علوی گرگانی، یوسف صانعی، احمدی فقیه یزدی و تجلیل تبریزی نیز بر تحریرالوسیله حاشیه فتوایی نوشته‌اند. [۳۰]
ناصرالدین انصاری، «تألیفات و تقریرات امام خمینی (ره)»، ج۱، ص۲۰۷، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۷۸).
۱۰ - نسخه شناسیکتاب تحریر الوسیله در دو مجلد توسط مؤسسه مطبوعات دار العلم در قم به چاپ رسیده است. ۱۱ - وضعیت نشراین کتاب در دو جلد به زبان عربی، به کوشش مؤسسه انتشارات دار القلم قم در سال ۱۳۶۶ش به چاپ رسیده است. ۱۲ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۲) رضا استادی، کتابها و آثار علمی امام خمینی (ره)، حضور، ش ۱ (خرداد ۱۳۷۰). (۳) ناصرالدین انصاری، «تألیفات و تقریرات امام خمینی (ره)»، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۷۸). (۴) پابه پای آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی امام خمینی (س)، گردآوری و تدوین امیررضا ستوده، تهران: نشر پنجره، ۱۳۷۳ ش. (۵) روح اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تحریرالوسیله، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۶) محمدهادی معرفت، مصاحبه با حضرت آیت اللّه محمدهادی معرفت، حوزه، سال ۶، ش ۲ (خرداد و تیر ۱۳۶۸). ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تحریرالوسیله»، شماره۳۳۲۳. سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تحریرالوسلیه». نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی |